किन बदनाम हुँदैछ लघुवित्त व्यवसाय

लघु भनेको सानो र वित्त भनेको आर्थिक कारोबार अर्थात् सानोसानो आर्थिक कारोबारको चल्तीको नाम हो लघुवित्त । यहाँ चर्चा गरिएको लघुवित्तले यो व्यापक अर्थ पनि बोक्दैन ।

यसले त खाली विशेषगरी महिलाहरुको समूह बनाएर धितो बिना ब्याजमा पैसा लगानी गर्ने कारोबारलाई मात्र बुझिन्छ । यस्तो कारोबार गर्न नेपाल राष्ट्र बैंकले इजाजत दिने गरेको छ । इजाजत लिनका लागि पहिला लिमिटेड कम्पनी बनाउनु पर्ने र यस्तो कम्पनीले लघुवित्त कारोबार गर्न राष्ट्र बैंकले समय समयमा शर्त तोक्ने गर्छ । त्यो शर्तभित्र बसेर यस्ता कम्पनीले कारोबार गर्छन् । यसका अतिरिक्त सहकारी संस्थाहरुले पनि यस्तो लघुवित्तको मोडलमा कारोबार गर्ने गरेका छन् । तिनको मोनिटरिङ र रेखदेख गर्ने काम सहकारी स्वयम्ले गर्ने गरेका छन् । राष्ट्र बैंकले सहकारीलाई यस्तो इजाजत दिँदैन । सहकारी ऐन अनुसार यस्तो काम गर्न बाधा परेको मानिँदैन ।

नेपालमा सयभन्दा बढी कम्पनीले नेपाल राष्ट्र बैंकको इजाजत लिएर र दर्जनौं सहकारीले लघुवित्त कारोबार गर्ने गरेका छन् । लघुवित्तको अवधारणा बंगलादेशबाट शुरु भएको हो । यसको परिकल्पनाकार डाक्टर मोहम्मद युनुस हुन् । उनको परिकल्पनामा सानोभन्दा सानो व्यवसाय गर्न पनि पैसा नहुने गरीब परिवारका महिलालाई बिना धितो ऋण दिएर उनलाई जे अनुकूल हुन्छ त्यही व्यवसाय गर्न सहयोग गर्नु हो । यस्तो परिवारले बैंकबाट ऋण नपाउने, बैंकसम्म पहुँच बनाउन नसक्ने, ऋण लिन धितो राख्न नसक्ने हुन्छन् । यिनले व्यवसाय गर्न स्थानीय साहुमहाजनसँग ऋण लिनुपर्दा महङ्गो व्याज तिर्नुपर्ने भएकाले यिनको आर्थिक अवस्था कहिल्यै सुध्रिन सकेन । यस्ता विपन्न परिवारलाई हत्तपत्त कसैले ऋण सापटी दिँदैनन् । दिए पनि अति नै महङ्गो व्याज तिर्नुपर्ने अवस्था बंगलादेशमा मात्रै होइन संसारभरका गरीब देश र तिनका समाजको यथार्थता हो ।

डाक्टर मोहम्मद युनुसले बिना धितो ऋण दिने र त्यसमा ब्याज लिने मात्रै कुरा गरेनन् । उनले ऋण लिनेहरुको समूह बनाउने, समूहमा अनुशासन पालना गर्ने, वित्तीय साक्षारताको जानकारी दिने, स्थानीय स्तरमा र परम्परागत गरिने पेशा व्यवसायको संरक्षण र स्तरोन्नति गर्ने कुरालाई अघि सारेका छन् । साक्षारता अभियान चलाउने, स्वास्थ्य, शिक्षाजस्ता विषयको महत्व बुझाउने, बोल्न सिकाउने, व्यवस्थापन सिकाउने, हक अधिकार र समानताको बारेमा चेतना जगाउने, आर्थिक अवस्था सँगसगै सामाजिक पहुँचमा बृद्धि गर्ने आदि विषयको परिकल्पना गरिएको थियो । यसको मर्मसहितको प्रयोग बंगलादेशमा गरियो । यसको नेतृत्व स्वयम् डा. युनुसले लिए । यो अभियान त्यहाँ धेरै नै सफल भयो ।

बंगलादेशका धेरै नै भिखारी र गरीबको जीवनस्तर माथि उकास्न यो अभियानले ठूलो सफलता पायो । डा. युनुस संसारभरि चिनिए र उनले नोवल पुरस्कार प्राप्त गरे । त्यसैले तेश्रो विश्वका अरु मुलुकले पनि यसको अनुसरण गर्न थाले । एसिया, अफ्रिका लगायतका देशमा यसको प्रभाव फैलँदै गयो । यसै क्रममा नेपालमा पनि यसको प्रवेश भयो । शुरुमा ग्रामीण विकास बैंकको नामबाट नेपालमा सरकारले नै यो कार्यक्रम सञ्चालनमा ल्याएको थियो । पछि आर्थिक उदारीकरणको प्रभावसँगै यो कारोबार निजी क्षेत्रका कम्पनीहरुले गर्न थाले । सरकारले सञ्चालन गर्दा तामझाम धेरै गर्ने र लागत बढाउने काम गरेकाले यी घाटामा गएका थिए ।

जब निजी कम्पनीहरुले लघुवित्तको कारोबार गर्न थाले तबदेखि नै यो अभियानको मर्मको वेवास्ता गर्न थालियो । र, यसलाई कमाउ व्यवसायको रुपमा हेर्न थालियो । लगानीकर्ताहरुलाई यसले राम्रै मुनाफा दियो र दिइरहेको छ । धनी र मध्यम वर्गका मानिससँग कारोबार गर्ने बैंकहरुको भन्दा शेयर बजारमा अत्याधिक शेयर मूल्य यस्ता कम्पनीको हुनु यसैको प्रमाण हो ।

लघुवित्तको कारोबार गर्ने जति कम्पनी खुले र जतिले राष्ट्र बैंकबाट इजाजत लिएर गाउँगाउँमा गएर कारोबार गरे, ती सबैको एउटै उद्देश्य धेरैभन्दा धेरै लगानी गर, धेरैभन्दा धेरै ब्याज उठाउ र धेरैभन्दा धेरै नाफा कमाउ भन्ने रह्यो । यी उद्देश्य पूरा गर्न ती कम्पनीहरु सफल हुँदै गए । नियमन गर्नुपर्नेले यिनलाई नियमन त गरेनन् नैं एक प्रकारले लुट्न छाडिदिए । शुरुका दिनमा त यस्ता लघुवित्त कारोबार गर्ने कम्पनीले ३६ प्रतिशतसम्म व्याज लिन्थे । पछि घटाउँदै लगे पनि अहिले २० प्रतिशतभन्दा तल कसैको छैन भन्दा हुन्छ । अलि बढी व्याज लिन पाउने छुट यिनलाई छ । यसमा लागत बढी छ भन्ने मानिन्छ । बैंकहरुले नै यस्ता लघुवित्त कारोबार गर्ने कम्पनीमा लगानी गरेका छन् । विपन्न वर्गमा लगानी गर्नु भनी राष्ट्र बैंकले तोकेको रकम बैंकले यस्ता कम्पनी मार्पmत् लगानी गरेर नाफा कमाउँछन् । कमाइरहेका छन् ।

लघुवित्त कम्पनीले लगानी गर्नु पूर्व र लगानी पश्चात समूहमा आवद्ध भएकाहरुको क्षमता विकास, सृजनशिलता एवम् व्यवसायिक सुरक्षाका बारेमा तालिम दिनुपर्छ । पारिवारिक तथा सामाजिक वातावरण, स्वास्थ र शिक्षाको महत्व, बचतको बानी र आवश्यकता, समूहमा एकआपसमा सहयोग आदिका बारेमा सिकाउनु पर्छ । क्षमताको विकाससँगै कर्जा लगानी गर्ने र यस्ता समुदायको जीवनस्तरमा सुधार ल्याउने अपेक्षित लक्ष हो । तर लघुवित्त कम्पनीले माथिका कुनै पनि विषयमा कामै गरेनन् । समूहलाई ग्राहक मात्रै ठानेर बैंकबाट लिएको सस्तो व्याजको पैसा लगानी गर्ने र जसरी भए पनि व्याज असुलेर नाफा कमाउने ध्याउन्न मात्र राखेको पाइन्छ । यस्तो भएकाले एउटै व्यक्तिलाई धेरैवटा समूहमा आवद्ध गर्ने र ऋण लगानी गर्ने काम मात्रै भइरहेको छ ।

जसरी निजी स्कूलले अभिभावकसँग, अस्पतालले बिरामीसँग पैसा असुल्ने मात्रै ध्याउन्न गरे र व्यवसायिकता भित्रको सेवाभाव कमजोर हुँदा ती समाजमा बदनाम हुँदै गए । त्यसैगरी लघु वित्तिय कम्पनी पनि मुख्य विषय गरीबी निवारणमा ध्यान दिन छाडेर जसरी पनि नाफा कमाउने ध्याउन्नमा लागे । ती पनि बदनाम हुने बाटोमा पुगे । अहिले कर्जाको बीमा गर्न थालिएको छ । यसको प्रिमियम शुल्क ऋणिले नै तिर्ने हो । यो निकै महङ्गो छ । यसले ऋणिलाई आंशिक राहत दिए पनि कम्पनीको लगानी नै सुरक्षित गरेको छ ।

लघुवित्त कम्पनीका प्रमोटरले सिइओलाई नाफाको टार्गेट दिने र सिइओले बिएमहरुलाई समूह, सदस्य, लगानी, असुली र नाफाको टार्गेट दिएका हुन्छन् । यो बेठीक भन्न त नमिल्ला तर ती समूहका सदस्यलाई डा.मोहम्मद युनुसले परिकल्पना गरेजस्तो जीवनस्तर उठाउने अरु के के काम गरिएको छ ? त्यसका लागि नाफाको वा सञ्चालन खर्चको कति प्रतिशत खर्च वा लगानी गर्ने गरिन्छ ? खर्च वा लगानी नै गरियो भने पनि कसरी गरिन्छ ? के अपेक्षित नतिजा आएको छ ? होइन भने यस्ता गरीबसँग गरिने कारोबारले पहिले गाउँका हर्के साहुहरु धनी हुन्थे । अहिले शहरिया लगानीकर्ताहरु अर्थात् धनीहरु नै अरु धनी हुने उद्यममात्रै बनिरहेको त छैन ! सम्वन्धित पक्षले यस बारेमा ध्यान दिन जरुरी छ कि छैन ? डा.युनुसको परिकल्पना साकार पार्न भन्दै उनकै नाम जपिरहने हरुले गरेको वित्तीय व्यवहार र विपन्न परिवारको आर्थिक उपलब्धीलाई मूल्याङ्कन गर्न अब ढिला गर्न हुँदैन ।

(लेखक उप्रेती सहकारी विकास बोर्डको कार्यकारी सदस्य हुन् ।)